طرح دعاوی جرم خیانت در امانت با دارتوت

با تصویب قانون مجازات اسلامی سال ۱۳۷۵ماده ۶۷۴ به جرم عام خیانت در امانت و ماده ۶۷۳ به سوء استفاده از سفید مهر و ماده ۵۹۶ به جرم سوء استفاده از ضعف نفس اشخاص تشخیص داده شده.آنچه که این قانون در تعریف خیانت در امانت دانسته در ماده ۶۷۴ قانون تعزیرات بدین شکل عنوان شده:( هرگاه اموال منقول یا غیرمنقول یا نوشته‌هایی از قبیل سفته چک و نظایر آن به عنوان اجاره یا امانت یا رهن یا برای وکالت یا هر کاری با اجرت یا بی اجرت به کسی داده شده و بنا بر این بوده است که اشیا مذکور مسترد شود یا به مصرف معینی برسد،شخصی که آن اشیا نزد اوست به ضرر مالکین آنها استعمال یا تصاحب یا تلف یا مفقود نماید به حبس از شش ماه تا سه سال محکوم خواهد شد.)

قانونگذار درماده ۶۷۴ برای جلوگیری از فرار خائنین از مسئولیت به بهانه اینکه اساساً عقدی بین آنها و مالک یا مال منعقد نشده و یا اینکه آن عقد باطل بوده است خود را از محدوده عقد و سپرده شدن مال برای هر کاری با اجرت یا بی اجرت را مبنای تحق در امانت دانسته است.

بنابراین باربر یا راننده تاکسی که در مقابل اخذ اجرت مال دیگری را حمل می‌کند برای کمک به دوست خود و بدون اخذ هیچ اجرتی مال او را در اختیار می‌گیرد ممکن است با وجود سایر شرایط ارتکاب جرم خیانت در امانت محکوم شوند.

همچنین به کار رفتن عبارت هر کاری با اجرت یا بی اجرت در متن قانونی می‌تواند قرینی باشد بر اینکه عقود دیگری غیر از ۴عقد عنوان شده در ماده قبیل عاریه نیز می‌توانند مبنای تحقق جرم خیانت در امانت قرار گیرند. بنابراین هرگاه در عقد عاریه مستعیر (عاریه گیرنده) عاریه را تلف نماید تحقق جرم خیانت در امانت بعید به نظر نمی‌رسد. به عبارت دیگر حتی اگر چهار عقد مذکور در ماده قانون را انحصاری بدانیم باز می‌توانیم مواردی مثل آنچه که فوق ذکر شد را با استناد به اینکه در این گونه موارد مال برای کار با اجرت یا بی اجرت در اختیار دیگری قرار داده شده و بنابر استرداد یا به مصرف معین رساندن آن بوده مشمول احکام راجع به خیانت در امانت بدانیم .

نکته‌ای که با توجه به وارد کردن اموال غیرمنقول به دایره شمول جرم خیانت در امانت قابل بررسی است این است که آیا بدین ترتیب می‌توان مستاجرانی را که بعد از اتمام قرارداد اجاره ملک به تصرف خود ادامه می‌دهند مرتکب جرم خیانت در امانت دانست ؟ در پاسخ باید گفت که قوانین راجع به روابط موجر و مستاجر روند خاصی را برای مراجعه موجب دادگاه‌ها و دادخواست صدور حکم تخلیه شرایط مقرر در قانون پیش بینی کرده باشند و از جمله دادگاه بتواند به استناد عسر و حرج مستاجر مهلتی را برای تعیین نماید،نمی‌توان عدم تخلیه را تحت عنوان خیانت در امانت تعقیب کرد به ویژه اینکه عدم تخلیه مستاجره در اکثر موارد مقرون به سوی نیت مستاجر نمی‌باشد. بدیهی است در صورت فقدان رابطه استیجاری بین طرفین،زمانی که مستاجر ودیعه پرداختی به موجر را دریافت کرده ولی از تخلیه ملک بدون هیچ عذر موجهی خودداری نماید حکم به ارتکاب خیانت در امانت آسان‌تر خواهد بود.

باید افزود که وارد کردن اموال غیرمنقول به دایره شمول امانت مشکلات دیگری را نیز در تفکیک جرایم مثل تصرف عدوانی و خیانت در امانت ایجاد می‌کند که در بسیاری از این گونه موارد به نظر می‌رسد مشکل را باید با استناد به قواعد راجع به تعدد معنوی موضوع ماده ۱۳۱ قانون مجازات اسلامی یعنی عمل واحد دارای عناوین مجرمانه متعدد حل کرد.

این جرم یک جرم آنی است نه مستمر به عبارت دیگر در همان لحظه‌ای که یکی از چهار فعل قانون بر روی مال مورد امانت انجام شود این جرم ارتکاب می‌یابد و تحقق آن نیاز به استمرار ندارد دیوان عالی کشور نیز در یکی از آرای خود اعلام می‌دارد جرم خیانت در امانت مستمر نیست زیرا جرم مستمر در مورد صادق می‌باشد که عمل ارتکابایی هر آن موجود بودبوده و ادامه داشته باشد.

عناصر متشکله جرم خیانت در امانت باید قبل از محکوم کردن متهم باید توسط شاکی دادستان اثبات و برای قاضی محرض گردند بدین ترتیب موارد بررسی می‌شوند:

• عنصر قانونی : عنصرقانونی را نباید به عنوان یک عنصر مجزا در بحث عناصر متشکر جرم ذکر کرد بلکه باید این عنصر را که لازمه اصل قانونی بودن جرم و مجازات‌ها است زیربنای دو عنصر مادی و روانی دانست.باید اظهار داریم که عنصر قانونی جرم خیانت در امانتماده ۶۷۴ قانون تعزیرات مصوب سال ۷۵ و عنصر قانونی برخی از انواع خیانت در امانتاشاره خاص قانون قرار گرفته‌اند مواد و قوانین متفرقه هستند.

• عنصر مادی عنصر مادی جرم از سه بخش تشکیل می‌شودکه در زیر هر یک از این عنوان مجزا عنوان نمودیم :

۱.رفتار مادی فیزیکی : به موجب ماده ۶۷۴ قانون تعزیرات خیانت در امانت به وسیله انجام یکی از چهار فعل مثبت استعمال،تصاحب،تلف یا مفقود نمودن مال مورد امانت تحقق می‌پذیرد که به معانی چهار اصطلاح می‌پردازیم

الف) استعمال نمودن : منظور از استعمال مصرف یا مورد استفاده قرار دادن مال مورد امانت می‌باشد مثل اینکه امین اقدام به مصرف دارو یا پوشیدن لباس یا استفاده از اتومبیلی که به وی سپرده شده است بنماید به نظر می‌رسد چگونگی استعمال ناروای مال مورد امانت در صورتی که با سو نیت باشد موجب تحقق جرم خیانت در امانت می‌گرد.

به عبارت دیگر استعمال یا بقای مال نیز ممکن بوده و ملازمه ای با از بین رفتن مال ندارد مثل اینکه امین به قصد ضرر زدن به امانت گذار و برخلاف نظر وی یا برخلاف موازین عرفی مصالح ساختمانی از قبیل آجر، سنگ،خاک،سیمان،تیرآهن و گچ را در داخل اتومبیل آخرین سیستم گران قیمت  که برای استفاده شخصی او یا برای نگهداری به وی سپرده شده بوده ریخته و حمل می‌کند .

ب) اتلاف : یکی دیگر از مصادیق اعمال خائنانه عبارت از تلف کردن مال مورد امانت یعنی نابود کردن یا از بین بردن آن به هر وسیله ممکن از قبیل آتش زدن،شکستن،پاره کردن و غیره می‌باشد.اتلاف ممکن است به مباشرت شخص امین صورت گیرد.مثل این که وی شخصا کتاب مورد امانت را پاره کند و یا ممکن است وی مسبب از بین رفتن آن شود مثلا با قرار دادن گوسفند مورد امانت در نزدیک حیوانات درنده موجب گردد که گوسفند طعمه آن حیوانات شود.

به علاوه اتلاف اعم است از اتلاف کل مال یا اتلاف جزئی از آن و اتلاف وصف آن مثل اینکه امین با سوء نیت بر روی رنگ زیبا و مرغوب اتومبیل رنگی نامرغوبی زده و موجب کاهش قیمت آن شود. ظاهرا تلف کردن مال ممکن است به وسیله ترک فعل نیز صورت پذیرد مثل اینکه امین عمداً و از روی سوء نیت از دادن غذا به حیوان امانتی خودداری کند و موجب تلف شدن آن بگردد. 

ج) مفقود کردن : امین ممکن است بدون اینکه مال امانتی را تلف کند موجب شود که دستیابی به آن مالک غیر ممکن گردد مثلاً انگشتری مورد امانت را به داخل چاه پرت کند.علی رغم موجود بودن عین مال امانتی، دسترسی به آنها برای مالک مقدور نمی‌باشد.

نکته قابل ذکر در این مورد آن است که برای تحقق این مورد مفقود بودن مال امانتی ضروری است این امر مستلزم قصد و سوء نیت مرتکب در خارج کردن مال از دسترس مالک‌ها می‌باشد. بدین ترتیب هرگاه بر اساس اهمال یا سهل انگاری امین مفقود شود مثلاً از جیب سوراخش بیفتد وی تنها به موجب ماده ۶۱۴ قانون مدنی از نظر حقوقی ضامن خواهد بود ولی از نظر کیفری خائن در امانت محسوب نمی‌شود.

د) تصاحب : منظور از تصاحب برخورد مالکانه کردن با مال می‌باشد.یعنی اینکه کسی مال دیگری را از آن خود دانسته و با آن برخوردی کند که معمولا مالک حق چنان برخوردی را با مال دارد.مثلاً اینکه مال را به فروش برساند یا به گرو بگذارد یا از استرداد آن خودداری نماید.تصاحب مال می‌تواند از افعال یا ترک فعل‌های از قبیله فروختن یا گرو گذاشتن یا عدم استرداد یا به مصرف معین نرساندن مال مورد امانت استنباط گردد.

از سوی دیگر اگر این گونه افعال یا ترک فعل‌ها کاشف از تصاحب مال مورد امانت نباشد خیانت در امانت محقق نمی‌گردد. مثلاً اگه کسی در نتیجه فراموشی یا اشتباه یا به موجب حکم دادگاه از استرداد مال امانی خودداری کند.

۲.شرایط و اوضاع احوال لازم برای تحقق جرم: قانونگذار برای تحقق جرم خیانت در امانت وجود شرایطی را لازم دانسته که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

الف)موضوع جرم باید عین مال یا وسیله تحصیل مال باشد

ب)سپرده شدن به یکی از طرق قانونی

ج)تعلق مال به غیر

• عنصر روانی :تحقق حقق جرم خیانت در امانت نیز مثل جرم کلاهبرداری و برخلاف جرایم مادی صرف نیازی به وجود عنصر روانی به طور همزمان با عنصر مادی دارد. در یکی از آرای قدیمی دیوان عالی کشور نیز مورد تاکید قرار گرفته است. یعنی خائن باید سوء نیت عام یا خاص این جمله داشته باشد سوء نیت عام به جز اول عنصر مادی یعنی عمل فیزیکی که متهم آن را مرتکب شده است مربوط می شود که عبارت است از عمد در ارتکاب عمل فیزیکی.متهم باید یکی از چهار فعل تصاحب،تلف،مفقود یا استعمال کردن مال مورد امانت را عمداً و از روی قصد و اراده و نه مثلاً تحت تاثیر مستی یا در حال خواب یا از روی سهل انگاری و بی توجهی انجام داده باشد.

از سوی دیگر منظور از سوء نیت خاص مرتکب این اعمال را به قصد ایراد ضرر به مالک یا متصرف انجام داده باشد پس شرط سوء نیت خاص نشان می‌دهد که اگر امین عمداً ولی به قصد منتفع کردن مالک یا متصرفان مرتکب عمل فیزیکی جرم در خیانت در امانت شده باشد وی را نمی‌توان به ارتکاب این جرم محکوم کرد. مثل اینکه امین برای جلوگیری از خراب شدن میوه‌هایی که دیگری نزد او سپرده ولی برای باز پس گرفتن آن مراجعه نکرده آنها را به فروش رسانده یا مصرف کرده و برای مالک نگاه دارد یا حیوانی را که دیگر به او دیگری به او سپرده ولی حیوان در شرف مردن قرار گرفته ذبح کرده و گوشت آن را برای مالک نگه می‌دارد یا گوشت را مصرف کرده و قیمت گوشت را برای وی کنار می‌گذارد.