از نظر الزامی بودن یا اختیاری بودن، اظهارنامه‌ها به دو دسته تقسیم می‌شوند. این دسته‌بندی بستگی به نوع موضوع و مقصد اظهارنامه دارد.

• اظهارنامه الزامی: در حالت اجباری، ارسال اظهارنامه قبل از طرح دعوی در مراجع قضایی موضوعی اجباری است و بر اساس قوانین مختلف، اظهارنامه برای اثبات ادعا و احراز حقیقت به طرف مقابل ابلاغ می‌شود. افراد در این شرایط ملزم به ارسال اظهارنامه به منظور اطلاع‌رسانی به طرف مقابل هستند و سپس می‌توانند به مراجع قضایی مراجعه کرده و دعوای خود را طرح کنند.که به گفته قانون شامل موارد زیر می شود:

۱–دعوای تصرف عدوانی: (ماده ۱۷۱ قانون آیین دادرسی مدنی)

۲–درخواست تحویل مورد اجاره: (ماده ۱۳ قانون روابط موجر و مستأجر ۱۳۵۶)

۳–مطالبه سهم هزینه‌های مشترک آپارتمان، در صورت امتناع مالک یا استفاده‌کننده از پرداخت آن: (ماده ۱۰ مکرر قانون تملک آپارتمان‌ها ۱۳۵۹ و تبصره ۲ این ماده)

۴–اثبات تأخیر یا عدم پرداخت اجاره‌بها یا اجرت‌المثل املاک برای اقامه دعوا‌ی تخلیه: (بند ۹ ماده ۱۴ قانون روابط موجر و مستأجر ۱۳۵۶)

۵–درخواست محکوم‌له مبنی بر انحلال شرکت تضامنی به منظور وصول محکوم‌به از محل سهم‌الشرکه محکوم‌علیه در شرکت: (ماده ۱۲۹ قانون تجارت در بحث شرکت‌های تضامنی)

۶–اطلاع به انتقال‌گیرنده مال غیر: (ماده ۱ قانون مجازات راجع به انتقال مال غیر)

۷–معرفی داور به طرف مقابل: (ماده ۴۵۹ آیین دادرسی مدنی)

• اظهارنامه اختیاری: در حالت اختیاری، ارسال اظهارنامه قبل از تقدیم دعوا در مراجع قضایی مسأله اختیاری است و افراد در مواردی نظیر مطالبه وجه، اظهارنامه مالیاتی، اظهارنامه قضایی، اظهارنامه عدم تمکین پیش از الزام به تمکین، اظهارنامه صلح و سازش، و اظهارنامه به وفای به عهد می‌توانند از این روش استفاده کنند که می توان به موارد زیر اشاره نمود :

۱-اظهارنامه مطالبه وجه: افراد می‌توانند در صورت داشتن مطالبه‌های مالی نسبت به دیگران، اظهارنامه مطالبه وجه را ارائه دهند.

۲-اظهارنامه صلح و سازش: اگر طرفین به توافقات صلحی برسند، اظهارنامه صلح و سازش می‌تواند ارائه شود.

۳-اظهارنامه به وفای به عهد: افراد ممکن است اظهارنامه اختیاری مبنی بر تعهد و وفاداری به عهد یا توافقات خود را ارائه دهند.

۴-اظهارنامه عدم تمکین پیش از الزام به تمکین: در برخی مواقع، اظهارنامه‌هایی که اعلام می‌کنند طرفین می‌خواهند به تمکین بپردازند، اما هنوز الزامی برای این کار وجود ندارد.

توجه داشته باشید که در مواردی ممکن است اظهارنامه‌های اختیاری به عنوان مرحله اولیه قبل از رسیدگی به دادگاه یا ارسال دعواهای حقوقی به کار گرفته شوند.